Kary umowne to jeden z najczęściej wybieranych mechanizmów zabezpieczenia umowy. Zdarza się jednak, że strony zastrzegają karę umowną niejako automatycznie, nie zastanawiając się nad jej funkcją, wysokością czy też samą redakcją klauzuli. A to właśnie te aspekty mają istotne znaczenie, gdy przychodzi moment skorzystania z kary umownej. W dzisiejszym wpisie znajdziesz zbiór najważniejszych informacji dotyczących kary umownej.

Jakie znaczenie ma funkcja kary umownej?

Zacznijmy od tego czym jest kara umowna. Zgodnie z kodeksową definicją, jest to określona suma pieniężna zastrzeżona w umowie celem naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.

Często strony traktują karę umowna niejako mechanicznie. Zdarza się, że strony zastrzegając karę umowną ograniczają się wyłącznie do wpisania jej wysokości. Nie myślą o funkcji jaką ma spełnić w tym konkretnym przypadku, a wbrew pozorom jest to istotne dla obydwu stron umowy. Przede wszystkim, określenie funkcji kary umownej, pomoże przy sprecyzowaniu jej wysokości. Jednak co ważniejsze, określenie funkcji będzie pomocne na etapie dochodzenia kary umownej lub żądania obniżenia jej wysokości.

Główne funkcje kary umownej to:

  • kompensacyjna (odszkodowawcza) – kara umowna stanowi substytut odszkodowania, ma zrekompensować wszystkie uszczerbki wywołane nienależytym lub niewykonaniem umowy;
  • represyjna – kara umowna stanowi sankcję za naruszenie obowiązku określonego w umowie;
  • stymulacyjna/ prewencyjna – kara umowna ma na celu mobilizowanie stron do należytego wykonania umowy, odstraszając tym samym od jej naruszenia.

W istocie każda z tych funkcji odnosi się do innych motywów jej ustanowienia. Przykładowo funkcja prewencyjna lepiej uzasadnia wysoką karę umowną aniżeli funkcja kompensacyjna. W tym drugim przypadku, kara umowna stanowi surogat odszkodowania (ale bez obowiązku wykazywania szkody), dlatego jej wysokość powinna być powiązana z możliwym uszczerbkiem. To jaką funkcję miała pełnić kara umowna będzie rozpatrywane na etapie wykładni samej umowy, która ma miejsce najczęściej podczas sporu. Zgodnie z ogólnymi zasadami przy wykładni umowy brane jest pod uwagę jaki był zgodny zamiar stron i cel samej umowy, a nie wyłącznie jej dosłowne brzmienie. Tym samym w przypadku, gdy strony będą w sporze odnośnie zapłaty kary umownej, powołanie się na funkcje jaką miała pełnić może być pomocne przy obronie swojego stanowiska.

Jak poprawnie sformułować karę umowną?

Konstruując karę umowną trzeba pamiętać o naczelnej zasadzie: kara umowna zabezpiecza wyłącznie świadczenie niepieniężne.

Ma to kluczowe znaczenie, ponieważ kara umowna odnosząca się do świadczenia pieniężnego będzie traktowana jako nieważna. Jest to dość proste do zidentyfikowani w przypadku jawnego naruszenia tego zakazu. Przykładowo kara umowna została zastrzeżona na wypadek braku zapłaty określonej kwoty przez kontrahenta. Jednak w praktyce większość błędnie zastrzeżonych kar umownych nie jest tak jednoznaczna. Dlatego należy dokładnie zbadać jaki charakter ma świadczenie, które zabezpiecza kara umowna.

„Zastrzeżenie kary umownej może dotyczyć niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Niepieniężnymi w rozumieniu przepisu art. 483 § 1 KC są te zobowiązania, których istotą jest spełnienie na rzecz wierzyciela innego świadczenia niż zapłata” (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 grudnia 2019 r. IV CSK 373/19).


Jak określić wysokość kary umownej?

Przy określeniu wysokości kary umownej pomocna będzie funkcja jaką ma pełnić. Przykładowo, jeżeli zależy nam na odstraszeniu drugiej strony np. przy zakazie konkurencji, to można wprowadzić wysoką karę umowną. Najczęściej wysokość kar umownych jest określona kwotowo. Zdarza się również, że wysokość jest wskazana opisowo np. procentowo lub poprzez odesłanie do konkretnych parametrów. W tym przypadku należy pamiętać, aby odesłanie pozwalało na jednoznaczne ustalenie wysokości kary umownej. W przeciwnym razie taka kara może zostać uznana za nieważną.

„Jeżeli strony nie ustalą w umowie wprost kwoty kary umownej, to powinny wprowadzić taki miernik jej wyliczenia, aby chodziło jedynie o dokonanie w przyszłości (gdy zajdą przesłanki naliczenia tej kary) działania o charakterze wyłącznie arytmetycznym, bez konieczności ustalenia podstawy, od której będzie uzależniona wysokość kary umownej. W przeciwnym razie postanowienie umowne będzie nieważne, jako sprzeczne z art. 483 § 1 KC” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 października 2019 r. I CSK 280/18).


Czy kara umowna może być za wysoka? Czy można żądać obniżenia kary umownej?

W przypadku nieprzemyślanego określenia kary umownej może się okazać, że zostanie uznana za rażąco wygórowaną. To z kolei, może otworzyć drugiej stronie furtkę do żądania tzw. miarkowania kary umownej. Jest to sytuacja, gdy sąd rozpoznający sprawę może dokonać zmniejszenia dochodzonej kary umownej. Co ważne, sąd z urzędu nie dokonana miarkowania kary umownej, ale nastąpi to wyłącznie na zarzut zgłoszony przez drugą stronę. Co więcej, strona ta powinna wskazać konkretną kwotę o jaką ma nastąpić miarkowanie.

Właśnie w takiej sytuacji funkcja kary umownej może mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Przykładowo, gdy kara umowna miała spełniać funkcję kompensacyjną, to sąd przy miarkowaniu kary będzie uwzględniał stosunek szkody do wysokości kary umownej. Będzie to miało miejsce, szczególnie, gdy uprawniony z kary umownej niejako dodatkowo na niej zarabia. Z kolei, gdy kara umowna miała pełnić funkcję prewencyjną, to jej wysokie określenie w niektórych przypadkach może zostać uznane za nadużycie prawa.

Jak długo można dochodzić kary umownej?

Kara umowna jest świadczeniem akcesoryjnym. To oznacza, że dzieli los umowy, którą zabezpiecza. Tym samym, terminy przedawnienia odnoszące się do samej umowy będą mieć również zastosowanie do możliwości skutecznego dochodzenia zapłaty kary umownej.

***

Sprawdź inne wpisy o tym jak poprawnie formułować umowy:

Podstawa prawna:

art. 65, 483 oraz 484 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.);